#346 - Autobusy (i nie tylko) TAM. Słoweńskie słońce na polskich drogach.

Ostatnio przeczytałem w komentarzach że dawno nic nowego nie opublikowałem, że jak ktoś to powiedział "odgrzewam stare kotlety".  Trochę w tym mojej winy, bo przyzwyczaiłem, Was, moi drodzy czytelnicy, do dużej ilości publikowanych felietonów. Bywało że miesięcznie było ich ponad dwadzieścia. Ostatnio jest ich mniej. Takie niestety jest życie że nie samym blogiem człowiek żyje i trzeba też poświęcić sporo czasu na inne sprawy. Ponadto by felieton był dla Was interesujący muszę poświęcić sporo czasu na zdobywanie informacji oraz materiałów ikonograficznych. To zaś, uwierzcie mi, zabiera sporo czasu. Obiecuję jednak że się poprawię. Mam obecnie zaczętych kilkadziesiąt tematów, więc możecie się spodziewać nowych felietonów. Będzie też kilka felietonów na zamówienie. Taki właśnie jest dzisiejszy artykuł. Mam nadzieję że opowieść o jugosłowiańskich autobusach TAM zadowoli nie tylko pana Piotra Lemańskiego z Warszawy, który swoim zamówieniem natchnął mnie do jego napisania.

 

 

Ten piękny autobus pamięta bardzo wielu Polaków. Nie tylko zresztą ich. Mimo wielu lat które upłynęły od zaprzestania jego produkcji można go ciągle spotkać na drogach wielu krajów. W Polsce był w latach 70-90-tych XX w. bardzo powszechnym środkiem transportu publicznego. 

 

  

Snując w myślach opowieść o autobusach TAM uświadomiłem sobie że historia tej firmy jest o wiele bogatsza i tak naprawdę to zaczyna się gdzieś w latach 30-tych XXw.  Autobusy to ułamek produkcji tej wielkiej firmy ale też olbrzymi wkład wniesiony w rozwój dwudziestowiecznej myśli technicznej.

 

  

 Gdy Słowenia wraz z prawie całą Jugosławią dostała się pod okupację III Rzeszy, w 1942 roku w Mariborze powstała fabryka silników lotniczych. Produkowała silniki głównie do samolotów Messerschmitt. Alianci szybko jednak podjęli właściwą decyzję i zbombardowali fabrykę.

Po II wojnie światowej odbudowano hale fabryczne i od tej pory służyły do produkcji różnych urządzeń przemysłowych. Już w 1946 roku uruchomiono tam też produkcję podzespołów samochodowych. Głównie były to części do samochodów eksploatowanych w Armii i państwowych firmach. Wkrótce fabryka otrzymała nową nazwę Maribor Tezno Tovarna Avtomobilov. 

 

31 grudnia 1946 r. bohater narodowy i Prezydent Jugosławii Josip Broz Tito  podpisał dekret o zmianie profilu produkcyjnego fabryki z silników lotniczych na fabrykę samochodów, która od tej pory nosiła nazwę Tovarna avtomobilov Maribor. Produkcja samochodów ruszyła w 1947 roku. Pierwszym produktem były ciężarówki Pionir o ładowności 3 ton, na licencji czechosłowackiego przedsiębiorstwa. Było to wznowienie licencyjnej produkcji tego samochodu pamiętającej lata trzydzieste XXw. Do 1962 roku w Mariborze powstało ponad 17 tysięcy tych pojazdów.

 

W 1961 roku zachodnioniemiecka firma KHD Klockner Humboldt Deutz sprzedała licencję TAM-owi, po podpisaniu której ruszyła produkcja ciężarówek TAM 4500 o ładowności 4,5 tony.  

Konstrukcja TAM-a 4500 posłużyła później jako baza do produkcji autobusów TAM 

A3000.

  

Uruchomiona została także produkcja 2-tonowego samochodu ciężarowego  TAM-a 2000. Występował zarówno jako pojazd skrzyniowy, furgon, DoKa oraz mały autobus. Ten samochód był blisko spokrewniony z IMV 2200 produkowanym w Novo Mesto. Pisałem o nim tu - https://meskibigos.blogspot.com/2021/10/auto-story-imv-100016002200.html

  

  

 

W tym samym roku fabryka zmieniła nazwę na Tovarna avtomobilov in motorjev – Maribor. TAM jako zakład bazowy skupiał ponad 30 niezależnych przedsiębiorstw motoryzacyjnych zatrudniających łącznie 25 tysięcy pracowników. W samym Mariborze liczba personelu wynosiła 7500 osób. Rocznie przedsiębiorstwo produkowało 10 tysięcy ciężarówek. W ramach kooperacyjnych wspólnie z przedsiębiorstwem ITAS wytwarzane były naczepy, a kooperacja z firmą VOZILA GORICA owocowała ciągnikami siodłowymi. Firma TAM rozpoczęła także eksport do Europy Zachodniej.

Z początkiem lat 70. nastąpiła zmiana profilu produkcyjnego.  Do produkcji wszedł model TAM 75 

który zastąpił model 2000, TAM 130 i 170 zastąpił model 4500. 

Pomimo że KHD stał się częścią nowego koncernu IVECO - FIAT współpraca była kontynuowana. W 1981 roku  TAM pokazał własne konstrukcje – modele 130, 190 i 260 z odchylaną do przodu kabiną. 

  TAM 130T11

  

TAM 190T15

  

TAM 260

Nowe modele weszły na rynek w 1983 roku. Opracowana została także wersja militarna – TAM 110T 4x4 

 i 150T 6x6. 

 

TAM zaczął montować pojazdy specjalne. Produkował chłodnie, cysterny, transportery drewna, mieszarki betonu, dźwigi, wozy strażackie i całą gamę innych wersji specjalistycznych. Wszystko to z przeznaczeniem na zaspokojenie potrzeb gospodarki jugosłowiańskiej ale też na bardzo dynamicznie rozwijający się export.

Poza rozwijającą się produkcją  samochodów ciężarowych TAM stale rozwijał produkcję autobusów. Był jednym z trzech wielkich producentów autobusów w Jugosławii. Pozostali to FAS SANOS https://meskibigos.blogspot.com/2021/11/brand-story-fas-sanos-powiew-luksusu.html  oraz FAP DUBRAVA

 

 O tych ostatnich niedługo będzie felieton.

TAM A3000 pomimo wielu modernizacji przeprowadzanych przez wszystkie lata powoli stawał się konstrukcją przestarzałą. 

  

 

  

 

 Po zakończeniu produkcji modelu TAM A 3000 w latach 70-tych XXw. wprowadzono do produkcji całą serię bardzo nowoczesnych autobusów. Zaowocowała u ponownie współpraca z firmą MAGIRUS DEUTZ. Były produkowane w najróżniejszych konfiguracjach. Były więc i autobusy międzymiastowe, turystyczne i miejskie. To właśnie turystyczna wersja TAM 170/190 została dobrze zapamiętana w Polsce. Praktycznie wszystkie ówczesne biura podróży, ORBIS, TURYSTA, GROMADA, ALMATUR itd. eksploatowały z powodzeniem te pojazdy. Chwalono ich komfort i niezawodność. W latach 90-tych w okresie transformacji ekonomiczno - ustrojowej wiele z nich trafiło do prywatnych firm transportowych. Również obecnie czasami można jeszcze spotkać TAM-a 170 pracującego w transporcie osobowym gdzieś na prowincji. Mimo prawie 50-ciu lat na karku dalej dobrze robi swoją robotę.

  

  

 

Po rozpadzie Jugosławii TAM znalazł się w Słowenii. Zostały naruszone więzi kooperacyjne z firmami w innych państwach powstałych w wyniku rozpadu. Silna konkurencja ze strony wtórnego rynku ciężarówek i autobusów z państw zachodnich sprawił że w 1996 r. TAM zbankrutował. Rząd słoweński dla ratowania TAM-a utworzył nową grupę przedsiębiorstw samochodowych, 14 producentów podzespołów samochodowych weszło w jej skład. 

W kwietniu 2001 roku powstała nowa firma – Tovarna vozil Maribor d.o.o., mająca ścisłe powiązania z Iveco. Sektor autobusów nadzorował Neoplan. Natomiast współpraca z Magirus Deutz  zaowocowała ciężarówkami nowej generacji. 

W ramach współpracy z Neoplanem w 2004 roku uruchomiono licencyjną produkcję autobusów lotniskowych dla sieci tego producenta. W ramach tej współpracy w sieci przedsiębiorstwa Neoplan wiosną 2009 r. zaczęto oferować autobus turystyczny klasy midi MARBUS VIVE TH.  

W 2008 roku przedsiębiorstwo TVM ogłosiło, że umowa z Neoplanem wygasła i rozpoczęła sprzedaż autobusów lotniskowych na własną rękę. W marcu 2009 r. zdobyła duży kontrakt w jednym z państw arabskich. W czerwcu 2009 roku przedsiębiorstwo VISEON BUS, wydzielone z marki Neoplan, wniosło sprawę do słoweńskiego sądu o ochronę dóbr intelektualnych. Jednocześnie niemiecki koncern MAN, który posiada 20% akcji spółki VISEON wstrzymał dostawy podzespołów dla przedsiębiorstwa TVM.  Zrezygnowano również ze sprzedaży autobusów tej marki w sieci Neoplana. W 2011 roku przedsiębiorstwo ogłosiło bankructwo, a w 2013 roku powróciło jako TAM Durabus.Tak oto marka TAM powróciła do rodziny producentów autobusów i ciężarówek. Czekamy na nowe ciekawe konstrukcje.

JEŚLI POSZUKUJECIE INFORMACJI O KONKRETNYM MODELU SAMOCHODU ZAPRASZAM DO BIBLIOTEKI MĘSKIEGO BIGOSU. SĄ TAM LINKI DO WSZYSTKICH OPUBLIKOWANYCH FELIETONÓW A TAKŻE INFO O PLANOWANYCH W NAJBLIŻSZEJ PRZYSZŁOŚCI. JEŚLI NIE ZNALEŹLIŚCIE INTERESUJĄCEGO WAS MODELU TO PROSZĘ NAPISZCIE DO MNIE A JA POSTARAM SIĘ SPEŁNIĆ WASZE ŻYCZENIE. W BIBLIOTECE ZNAJDZIECIE TEŻ LINKI O TEMATYCE INNEJ NIŻ MOTORYZACJA. ZDROWIE, PODRÓŻE, DOBRA KUCHNIA TO TYLKO KILKA Z NICH. ZAPRASZAM

https://meskibigos.blogspot.com/2022/05/biblioteka-meskiego-bigosu.html

 

TAM 4500

 

 TAM 125

  

TAM 80

 

TAM 150

 

TAM 190

 

TAM 260

TAM A3000

Polecam też inne nasze posty: Znajdziecie tu teksty o zdrowiu, historii motoryzacji, podróżach i ciekawych miejscach a także rzeczach smacznych.

http://ziolawglowie.blogspot.com/2021/05/dugo-chodze-od-lekarza-do-lekarza-i.html 

http://ziolawglowie.blogspot.com/2017/06/kwiaty-czarnego-bzu-nie-przegab.html 

http://ziolawglowie.blogspot.com/2017/04/dna-moczanowa-zmora-miesozercow.html 

http://ziolawglowie.blogspot.com/2016/12/v-behaviorurldefaultvmlo.html 

https://afterthereset.blogspot.com/2021/06/gryficka-ciuchcia.html  

https://afterthereset.blogspot.com/2021/04/polanow-pollnow-polanowo-gdzie-to-jest.html

https://afterthereset.blogspot.com/2021/04/wolin-wollin-wyspa-i-nie-tylko-wyspa.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2018/06/pomys-na-obiad-perski-chodnik-na-upay.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/06/auto-story-zubr-a80.html https://meskibigos.blogspot.com/2021/06/auto-story-praga-s5t.html

https://meskibigos.blogspot.com/2021/06/auto-story-125-nadziei-na-przyszosc.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/06/auto-story-csepel-cs-130.html 

http://podroze-totutotam.blogspot.com/2021/06/hortulus-magicze-ogrody-w-dobrzycy.html  

http://podroze-totutotam.blogspot.com/2021/06/wedrujac-przez-pomorze-zachodnie.html 

http://podroze-totutotam.blogspot.com/2016/12/cystersi-historia.html