#352 - AUTOSAN H9

 Historia przedsiębiorstwa sięga aż pierwszej połowy XIX wieku, a założyli je dwaj byli powstańcy listopadowi. Początkowo firma wytwarzała kotły czy narzędzia miedziane. Potem produkowano w Sanoku maszyny i wagony, aż wreszcie przyszła pora na znane autobusy. Pisałem o tym wielokrotnie w felietonach opisujących różne modele autobusów produkowanych przez SANOWAG, SFA czy AUTOSAN SA.

Poniższe linki pomogą Wam je odnaleźć.

https://meskibigos.blogspot.com/2022/05/auto-story-sfw-1-polski-prom-kosmiczny.html

https://meskibigos.blogspot.com/2021/08/auto-story-star-n-505152.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/09/auto-story-san-h01-mowili-o-nim.html

https://meskibigos.blogspot.com/2021/12/auto-story-san-h2527-modernizacja.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/12/auto-story-san-h100-regres.html

https://meskibigos.blogspot.com/2021/09/auto-story-sfa-4-alfa.html 

 

 Autosan H9 to seria autobusów lokalnych, międzymiastowych a także miejskich klasy midi produkowanych w latach 1973-2002. Początkowo w Sanockiej Fabryce autobusów przemianowanej wna AUTOSAN S.A.. Pewna ilość modelu H9 została wytworzona jeszcze w  pierwszej dekadzie XXI w..

Autobus cieszył się dużą popularnością na krajowym rynku. Był podstawowym autobusem obsługującym przewozy lokalne. Był i często jest do tej pory wykorzystywany do przewozu dzieci do szkół gminnych a także jako przewóz pracowników. Wpłynęła na to prosta i trwała konstrukcja odporna na złą jakość polskich dróg, łatwość napraw i serwisu oraz niska cena.

 

 

Pierwsze prace nad stworzeniem nowego autobusu, będącego następcą dla modelu SAN H100. Podjęto je jeszcze w 1967 roku. SAN H100 był modelem przestarzałym, traktowanym jako przejściowe rozwiązanie dla Sanockiej Fabryki Autobusów. Miał swoje niezaprzeczalne zalety jak wyjątkowa prostota konstrukcji i kompatybilność wielu części z ciężarókami STAR 28/29. Te jego zalety były też jednocześnie barierami nie do przejścia w rozwoju jego konstrukcji. 

Potrzebny był nowy autobus klasy midi, nieodstający konstrukcyjnie od światowej czołówki produkującej autobusy tej klasy. 

W tym celu w 1966 roku nawiązano ścisłą współpracę z jugosłowiańską firmą "KAROSERIJA - 11 OKTOMVRI" ze Skopje.Wspólnie zbudowano pierwsze prototypy. Były to SANOS A9. Pisałem o tej współpracy w felietonie https://meskibigos.blogspot.com/2021/11/brand-story-fas-sanos-powiew-luksusu.html

Sanos A9

 Zbudowano 15 egzemplarzy 9-metrowego autobusu w wersjach: miejskiej, podmiejskiej, międzymiastowej i turystycznej (1967) o oznaczeniu Sanos A9.  Pojazd mógł przewozić 38 pasażerów na miejscach siedzących. Do napędu wykorzystano polski 6-cylindrowy rzędowy silnik Diesla SW 400 o pojemności skokowej 6540 cm³ i mocy 92 kW (125 KM). Był on produkowany w Andrychowie na licencji firmy Leyland. Umieszczony został wzdłużnie za tylną osi. Umożliwiło to wygospodarowanie przestrzeni bagażowej pod podłogą. Był to pierwszy taki autobus zbudowany w Polsce. Nadwozie było typu wagonowego oparte na ramowej konstrukcji połączonej z kratownicowym szkieletem. Długość całkowita nadwozia wynosiła 9160 mm, rozstaw osi 4000 mm, masa własna zaś 7444 kg. Autobus mógł rozpędzić się do 96 km/h, zużywając przy tym średnio 27 litrów paliwa na 100 km. Autobus miał trafić do produkcji seryjnej w roku 1969.

Drugim prototypem przeznaczonym na polski rynek był SANOK 09.

Jako że współpraca z Jugosłowianami napotykała na szereg trudności natury ekonomicznej a także politycznej (złe oko wielkiego brata zza wschodniej granicy), podjęto też indywidualne prace nad własnym autobusem. Wykorzystano to doświadczenia z budowy SANOSA A9. Do współpracy zaproszono pracowników Politechniki Krakowskiej, Przemysłowego Instytutu Motoryzacji oraz Wojskowej Akademii Technicznej. 

 

W czwartym kwartale 1967 roku zaprezentowano przedprototypowy egzemplarz nowego autobusu o oznaczeniu Sanok 09. Pod względem zastosowanych rozwiązań technicznych Sanok 09 podobny był do Sanosa A9. Konstrukcja autobusu oparta była na stalowej ramie, na którą osadzone zostało nadwozie o konstrukcji kratownicowej z poszyciem z blach stalowych. W prawej ścianie bocznej autobusu umieszczone zostały jednoskrzydłowe, otwierane ręcznie dwoje drzwi prowadzące do wnętrza pojazdu. W lewej ścianie bocznej zastosowano natomiast drzwi przeznaczone dla kierowcy. Pod podłogą umieszczone zostały luki bagażowe, do których dostęp możliwy był od zewnątrz, poprzez umieszczone po obydwu stronach nadwozia zamykane specjalnym kluczem, boczne klapy. 

Wentylacja wnętrza (o klimatyzacji to raczej można było tylko pomarzyć) zapewniana była przez dwa włazy dachowe oraz otwierane górne części okien. Do napędu autobusu zastosowano silnik Leyland SW400 o pojemności skokowej 6540 cm³ i mocy maksymalnej 92 kW (125 KM) osiąganej przy 2400 obr./min., zblokowany z pięciostopniową skrzynią manualną  produkowaną na licencji niemieckiej firmy ZF. Zespół napędowy pozwalał na rozpędzenie pojazdu, o masie własnej wynoszącej 7300 kg, do prędkości 80 km/h. Średnie zużycie paliwa na 100 km wynosiło 22 litry. Przy konstruowaniu autobusu postanowiono wykorzystać część podzespołów z prototypu samochodu ciężarowego STAR 200. Autobus wyposażono w hydrauliczny układ hamulcowy ze wspomaganiem nadciśnieniowym oraz w hamulec silnikowy. Hamulec pomocniczy działał na koła osi tylnej.

W 1968 roku wyprodukowano serię 4 prototypów modelu Sanok 09 w odmianach międzymiastowej, wyposażonej w 39 miejsc siedzących oraz turystycznej, przystosowanej do przewozu 33 pasażerów.  Pojazdy te brały udział w próbach drogowych. Jednocześnie prototypowy pojazd nr 1 zaprezentowany został na Międzynarodowych Targach Motoryzacyjnych w Poznaniu. Po przeprowadzeniu testów autobusów Sanos A9 i Sanok 09, zdecydowano o wyborze polskiego modelu i jego dalszym rozwoju.

Autosan H9-01/02/03/04/15

Mimo prezentacji autobusu w Poznaniu, wielu informacji prasowych w tygodniku MOTOR i miesięczniku AUTO Technika Motoryzacyjna, w prasie codziennej i TV produkcja nie była uruchomiona. Widywało się co prawda te ładne autobusy na drogach i ulicach. Były to jednak cały czas jazdy testowe. Konstruktorzy i producent chcieli wprowadzić na rynek pojazd dojrzały technologicznie. Duże opóźnienia powodowały też opóźnienia z uruchomieniem produkcji STARA 200 z którym autobus był spokrewniony. 

W 1970 roku zaprezentowano kolejny zmodernizowany prototypowy model o oznaczeniu Autosan H9. W stosunku do poprzednich prototypów zwiększono całkowitą długość nadwozia pojazdu do 9310 mm, pozwoliło to na zwiększenie pojemności przestrzeni pasażerskiej do 48 osób (36+2 na miejscach siedzących, 10 na stojących). Do napędu prototypów zastosowano produkowany w silnik  6C107 z Andrychowa o mocy maksymalnej 101,5 kW (138 KM) lub produkowaną w jednostkę napędową typu S359 o mocy 110 kW (150 KM). 

Zmodernizowano układ hamulcowy, poprzez zastosowanie pneumatycznego systemu sterowania hamulcem zasadniczym i pomocniczym. Przestylizowano linię nadwozia. Linia dachu otrzymała charakterystyczne, modne, załamanie w przedniej części. W pasie nadokiennym zamontowano dodatkowe okna. Wersje turystyczne charakteryzowały się bogatszym wyposażeniem wnętrza od odmian międzymiastowych. Standardowym wyposażeniem wersji turystycznych były fotele lotnicze, które zapewniały wyższy poziom komfortu podróży.Niektóre wyposażone były w klimatyzację.

W okresie 1970 - 1973 zbudowano 87 sztuk autobusów prototypowych. Przechodziły one testy w najtrudniejszych warunkach klimatycznych. Od syberyjskich mrozów po afrykańskie tropiki i mongolskie pustynie. Zakładano że nowy autobus będzie naszym towarem eksportowym.

Na tle europejskiej konkurencji seria H9 wyróżniała się jakością zabezpieczenia antykorozyjnego. W tym samym roku konstrukcja ta została nagrodzona tytułem Mistrza Techniki Rzeszowszczyzny, a rok później twórcy Autosana H9 zostali odznaczeni I Nagrodą Zarządu Wojewódzkiego NOT

Przez cały okres produkcji AUTOSAN H9 była systematycznie modernizowana. Po wprowadzeniu do produkcji w Jelczańskich Zakładach Samochodowych licencyjnego autobusu JELCZ BERLIET PR 110 adaptowano z niego szereg podzespołów. Głównie był to osprzęt elektryczny, hydrauliczny i pneumatyczny. Podjęto nawet próbę "pożenienia obu konstrukcji" tworzą prototyp autobusu

Próba ta nie skończyła się jednak sukcesem. Jelcz nie był zainteresowany dzieleniem się nowoczesną technologią z konkurencją.

Pojawiły się też prototypowe konstrukcje oparte o H9 o długości zwiększonej do 11 12 metrów.

 

AUTOSAN H12

W 1971 roku zbudowano kolejny prototypowy model Autosan H12, który podobnie jak prototyp H11 stanowił przedłużoną odmianę rodziny H9. Pojazd ten dostosowany został do przewozu 54 pasażerów na miejscach siedzących oraz dodatkowo 10 na miejscach stojących. Autosan H12 wyposażony został w polski 6-cylindrowy, rzędowy silnik wysokoprężny typu SW 680, o pojemności skokowej 11 100 cm³ i mocy maksymalnej 149 kW (200 KM), który zblokowany został z 5-biegową ręczną skrzynią biegów typu 315.20. Masa własna pojazdu wynosiła 10 400 kg, ładowność – 5200 kg. Prędkość maksymalna autobusu wynosiła 88 km/h, zużywając średnio 28,3 litra paliwa na 100 km. 

 

 

AUTOSAN H11

W 1968 roku skonstruowano prototyp 11-metrowego autobusu międzymiastowego Autosan H11, którego konstrukcja była rozwinięciem modelu Sanok 09. Konfiguracja wnętrza umożliwiała przewóz 63 pasażerów z czego 45 na miejscach siedzących. Do napędu prototypu zastosowano 6-cylindrowy rzędowy silnik wysokoprężny typu SW680 o pojemności skokowej 11 100 cm³ i mocy maksymalnej 149 kW (200 KM), zblokowany z 6-biegową manualną skrzynią biegów ZF S6-90. Autobus charakteryzował się masą własną na poziomie 9800 kg i ładownością 5780 kg. Prędkość maksymalna wynosiła 88 km/h, średnie zużycie paliwa na 100 km zaś 28,3 l. W układzie jezdnym zastosowano elementy z samochodu ciężarowego Jelcz 315. Oś przednia oparta została na dwóch resorach piórowych oraz dwóch amortyzatorach teleskopowych, natomiast zawieszenie tylne stanowił węgierski sztywny most RABA P018 zawieszony na resorach piórowych i hydraulicznych amortyzatorach teleskopowych.  

Obie te konstrukcje również nie znalazły aprobaty u decydentów.

W pierwszym okresie od 1973 roku 22 maja 1975 (Święto Odrodzenia Polski) wyprodukowano 2500 egzemplarzy modelu AUTOSAN H9.

Do roku 1979 wyprodukowano 17 178 egzemplarzy modelu H9 w wersji międzymiastowej. Produkcji wersji H9-03 i H9-15 oraz ich pochodnych zaprzestano w 1980 roku.

9 stycznia 1981 wyprodukowano model Autosan H9 numer 25 000.

Wersje rodziny H9 z lat 1974-1980:

• Autosan H9-01 – wersja międzymiastowa, silnik S359
• Autosan H9-02 – wersja turystyczna, silnik S359
• Autosan H9-03 – wersja międzymiastowa, silnik 6C107
• Autosan H9-04 – wersja turystyczna, silnik 6C107
• Autosan H9-07 – wersja turystyczna, silnik 6C107
• Autosan H9-09 – wersja eksportowa tropik, silnik 6C107
• Autosan H9-12 – wersja turystyczna, silnik S359
• Autosan H9-15 – wersja turystyczna wyposażona w mikrofon, głośniki oraz radio, silnik 6C107
• Autosan H9-17 – prototyp o długości 10 metrów, silnik 6C107

Autosan H9-33/35

W 1969 roku równocześnie z pracami nad autobusem międzymiastowym zbudowano prototypowy model serii H9 w wersji miejskiej. Zmiany w niej objęły wnętrze, które zostało przeprojektowane i dostosowane do przewozu 70 pasażerów, z czego 23 na miejscach siedzących. Nadwozie wyposażone zostało w umieszczone na zwisie przednim i tylnym, sterowane elektro pneumatycznie z miejsca kierowcy dwie pary czteroskrzydłowych drzwi. W lewej ścianie bocznej zastosowano otwierane ręcznie drzwi prowadzące do stanowiska kierowcy. Nad szybą przednią umieszczone zostało miejsce przeznaczone na tablicę informacyjną. Autobus otrzymał inną instalację elektryczną. Zastosowano też niezbędne w warunkach jazdy miejskiej wspomaganie kierownicy. W stosunku do wersji międzymiastowej autobus miał wzmocnione zawieszenie. W celu obniżenia masy pozbawiono go m.in. luków bagażowych. Obniżono też poziom podłogi.

Produkcję seryjną miejskich odmian autobusów serii H9 rozpoczęto w IV kwartale 1975 roku.  a pierwsza partia 12 sztuk trafiła 4-go grudnia 1975 roku do komunikacji miejskiej w Wałbrzychu. (z okazji święta górniczego).

Podobnie jak w modelu międzymiastowym wersja miejska była stale modernizowana. Zastosowano w niej szereg elementów z Polskiego Fiata 125p (tylne lampy), czy też Jelcza Berlieta PR100. Wprowadzono instalację elektryczną o napięciu 24V. Z czasem zunifikowano AUTOSANA z PR100 zmieniając mu skrzynię biegów a w 1981 roku wprowadzając wersję z silnikiem turbo.

 

W  kolejnych miesiącach autobusy tej serii otrzymał przedsiębiorstwa komunikacyjne Wrocławia, Legnicy, Zielonej Góry, Białegostoku, Olsztyna i Gdańska.

Miejski Autosan H9-35 wycofany został z oferty producenta w 2000 roku. Przez 25 lat produkcji wyprodukowano 8709 egzemplarzy wersji H9-33/35.

Autosan H9-20/21

Autosan H9-21

W roku 1976 powstał projekt o nazwie Autosan H9/I. Zbudowane wówczas pojazdy miały zwiększony rozstaw osi. Wydłużono go z 4000 do 4700 mm.

Produkcję seryjną zmodernizowanych autobusów międzymiastowych i turystycznych serii H9 rozpoczęto 6 marca 1980 roku. W stosunku do starszych odmian modele H9-20 (wersja turystyczna) oraz H9-21 (odmiana międzymiastowa) charakteryzowały się wydłużonym o 690 mm (10 000 mm) oraz podwyższonym o 160 mm (3150 mm) nadwoziem. Dodatkowe zmiany nadwozia dotyczyły likwidacji okien bocznych w tylnych słupkach oraz pasie nadokiennym. Modele te dostosowane zostały do przewozu 41 pasażerów na miejscach siedzących w przypadku wersji H9-20 lub 51 pasażerów z czego 39 na fotelach w Autosanie H9-21. Autobus w porównaniu z poprzednimi wersjami miał poprawione zdolności trakcyjne, charakteryzował się też wzrostem komfortu jazdy dla pasażerów jak i poprawą warunków pracy kierowcy.

W 1980 roku na taśmę produkcyjną AUTOSAN S.S. wjechał nowy model AUTOSAN H10. Mimo starzejącej się konstrukcji, autobus produkowano równolegle z modelem H10. Wpłynął na to fakt, że zakład miał problemy ze zwiększeniem poziomu produkcji H10, a popyt na autobusy klasy średniej był bardzo duży.

Poza własnymi potrzebami w podwozia AUTOSAN H9 wyposażano inne konstrukcje. Np. PAZ 4223 z silnikiem Cummins B5.9-180-10. Autobusy te produkowano w Połtawie do 2000 roku.

 

Współpracowano też z Bułgarskim producentem autobusów firmą CZAWDAR. Powstał prototyp autobusu będącego kompilacją bułgarskiego CZAWDARA, AUTOSANA H9 i SANOSA S11.

 

Na bazie „Autosana H9” powstawało wiele wersji specjalnych (określane jako usługowe), zwłaszcza na przełomie lat 70. i 80., wśród nich: sklep, autobus konferencyjny, kinobus, laboratorium analityczne, rentgen, punkt poboru krwi, autobus dla Poczty Polskiej.

• Autosan Gimbus - wersja do przewozu dzieci
•  
• Autosan H9-12.05 – wersja sanitarna, produkowana w 1979 roku z przeznaczeniem na rynek libijski
• Autosan H9-15.05 – sklep obwoźny
•  
• Autosan H9-20S – obwoźna sprzedaż artykułów
• Autosan H9-20.33 – autobus-sklep, wprowadzony do produkcji w 1990 roku
• Autosan H9 „Laboratorium ECO” – ruchome laboratorium z 1978 roku, wyposażone w sprzęt potrzebny do badania skażenia środowiska
• Autosan H9-20 – KINO OBJAZDOWE wersja dla kinematografii , pierwszy model został wykonany w 1977 na zamówienie WFF WROCŁAW
  
• Autosan H9-28 RTG – wersja wyposażona w aparat rentgenowski, opracowywana od 1980, pierwszych 10 modeli przekazane do Instytutu Gruźlicy we Wrocławiu, w 1982 wytworzono 22 sztuki
• Autosan H9-20.16 – Poczta obwoźna - wersja dla poczty
• Autosan H9-32 – wersja wyposażona w urządzenia do poboru krwi, powstała w 1999 roku dla Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Kielcach
•  
• Autosan H9-21.41S Kleks – produkowany w latach 1999–2002 autobus szkolny wyposażony w przednie dwuskrzydłowe drzwi sterowane pneumatycznie, 42 twarde fotele z tworzyw sztucznych, jaskrawy pomarańczowy kolor oraz odpowiednie oznakowanie
• AUTOSAN H9 - Objazdowy gabinet Roentgenowski
  
•  
  

JEŚLI POSZUKUJECIE INFORMACJI O KONKRETNYM MODELU SAMOCHODU ZAPRASZAM DO BIBLIOTEKI MĘSKIEGO BIGOSU. SĄ TAM LINKI DO WSZYSTKICH OPUBLIKOWANYCH FELIETONÓW A TAKŻE INFO O PLANOWANYCH W NAJBLIŻSZEJ PRZYSZŁOŚCI. JEŚLI NIE ZNALEŹLIŚCIE INTERESUJĄCEGO WAS MODELU TO PROSZĘ NAPISZCIE DO MNIE A JA POSTARAM SIĘ SPEŁNIĆ WASZE ŻYCZENIE. W BIBLIOTECE ZNAJDZIECIE TEŻ LINKI O TEMATYCE INNEJ NIŻ MOTORYZACJA. ZDROWIE, PODRÓŻE, DOBRA KUCHNIA TO TYLKO KILKA Z NICH. ZAPRASZAM

https://meskibigos.blogspot.com/2022/05/biblioteka-meskiego-bigosu.html

Autosany H9 były w czasie produkcji eksportowane za granicę.

Trafiały one do: Chin, Ghany, Angoli, Nigerii, Korei, Czadu, Panamy, Ugandy, Kostaryki, ZSRR, Egiptu, Cypru, Bułgarii, Grecji (podwozia), Libii, Litwy oraz Łotwy. 

  

 

 

 

 

 

Jeżeli podobają się wam moje felietony to zapraszam do obserwowania mojego bloga MĘSKI BIGOS. Informacje o nowościach znajdziecie na wielu grupach motoryzacyjnych w mediach społecznościowych FB, TT, INSTA, TT i innych.

Jeżeli interesuje was szczególnie jakiś model samochodu, historia konkretnej firmy motoryzacyjnej, proszę napiszcie mi o tym w komentarzach. Ja postaram się przeszukać własne zbiory oraz zbiory współpracujących ze mną przyjaciół. Przygotuję wtedy posta w którym spróbuję zaspokoić waszą ciekawość. 

 

Jeżeli podobają się (lub nie - krytyka też jest potrzebna) Wam moje felietony to proszę obserwujcie Męski Bigos. Komentujcie je a jeśli możecie to udostępniajcie swoim znajomym.

 

POLECAM NA MOŻE WAS ZAINTERESUJE

https://meskibigos.blogspot.com/2021/10/ii-ws-na-koach-willys-mb.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/10/samochody-i-ludzie-stanisaw.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/09/auto-story-skoda-973-babeta-1952-1956.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/10/auto-story-velorex-szeroki-usmiech-na.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/10/moto-bigos-renault-goelette-w-polsce.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/10/auto-story-imv-100016002200.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/06/auto-story-ifa-awe-wartburg-353.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/09/brand-story-austin-jugoslavia-imv.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/10/samochody-i-ludzie-karol-pionnier-ur-17.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/09/auto-story-hebros-1100.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/09/auto-story-dacia-500-lastun-jaskoka-z.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/09/auto-story-sfa-4-alfa.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/09/auto-story-ifa-h6b-omnibus.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/09/auto-story-star-20-star.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/09/auto-story-polski-fiat-125p-coupe.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/06/szwedzka-zupa-z-owocow-dzikiej-rozy.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/06/auto-story-syrena-bosto-babcia-berlingo.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/06/kazdy-dyktator-kocha-parady-jeder.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/06/auto-story-do-56-pietrowy-berlinczyk.html 

https://meskibigos.blogspot.com/2021/06/ukad-warszawski-i-jego-samochody.htm

 

 BIBLIOGRAFIA

http://www.bushandel.pl/1430674?lng=pl 

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%B1%D1%83%D1%81 

http://nash-transport.com/bus/paz-4223-4228/ 

https://pl.wikipedia.org/wiki/Autosan_H10 

https://pl.wikipedia.org/wiki/Autosan_H9#Autosan_H9 

Podbielski Z., Samochody ciężarowe, specjalne i autobusy, Warszawa: Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”, 1988, ISBN 83-10-08987-2, OCLC 803066323.

 Podbielski Z., Wielka encyklopedia wytwórni samochodów. A-D, Łódź: Wyd. Adi Car, 1992, s. 56–58, ISBN 83-900299-6-0, OCLC 958215447.

Rodzina autobusów H9. [w:] polskie-auta.pl [on-line]. [dostęp 2010-08-10].

 Łukasz Supel: Ocalić od zapomnienia: Autosan H9 – polska myśl techniczna. [w:] infobus.com.pl [on-line]. 2004-10-02. [dostęp 2010-08-10].